दिवाळी फराळ (३)

 - शंकरपाळे - 

या पदार्थाला शंकरपाळे असे नाव का मिळाले असेल?  माहिती नाही.  कदाचित 'साखपाळे' असे नाव असेल आणि त्याचे बोलीभाषेमध्ये अपभ्रंश होऊन 'शंकरपाळे' झाले असेल. 

पूर्वी स्त्रिया त्यांच्या पतीचे नाव उच्चारित नसत, त्यामुळे जिच्या पतीचे नाव शंकर असेल ती या पदार्थाला "इकडचे" पाळे म्हणत असावी असा एक (काहींच्या काहीच) विनोदसुद्धा फार प्रचलीत आहे. 

काही का असेना, आपल्याला नावाशी काय करायचे आहे? तसेही कुणी थोर लेखकाने म्हणे म्हणले आहेच  की "नावात काय आहे?" (बिच्चारा जुन्या जमान्यातील लेखक, वर्तमान काळात असे कुणी म्हणणार नाही ... पण ते असो!)  आपला मतलब पदार्थाशी आणि त्याच्या चवीशी, नाही का? 

तर हा पदार्थ खरोखरीच गुणी आहे, अगदी गोडमिट्ट नसल्याने साखरेचे वावडे असलेल्यांना चालतो आणि जरा गोडसर असल्याने (माझ्यासारख्या) गोडखाऊ लोकांना देखील आपलासा वाटतो. खारे  शंकरपाळे देखील करतात काही जण, पण मी गोडच केले.  (का माहिती नाही) यावेळी पद्धत जरा वेगळी वापरली, एका पुस्तकामधे वाचून पण तरीही शंकरपाळे चांगलेच झाले आहेत. 

पाककृतींची ध्वनिचित्रफीत  : - 

** शंकरपाळे करताना मैदा उत्तम प्रतीचा वापरावा. 

** तळण्याकरता रिफाईंड तेल वापरले तरी चालते. 

** शंकरपाळे फार मोठे कापू नयेत. 

** शंकरपाळ्यांचा पारंपारिक आकार वेगळा असतो पण चौकोनी केले तरी चालतात. 

** साखर आवडीनुसार कमी जास्त घ्यावी. 

** तळताना शंकरपाळे आतून कच्चे राहणार नाहीत याची काळजी घ्यावी. 

** शंकरपाळे गार झाल्यावर हवाबंद डब्यात साठवावेत. 

दिवाळी फराळ (२)

- चिवडा - 

चिवडा आमच्या घरातील all time favourite असा पदार्थ आहे. कधीही आणि कितीही केलेला चालतो आणि लगोलग संपतोही. तसे चिवड्याचे अनेक प्रकार आहेत -- भाजक्या  पोह्यांचा चिवडा, मक्याचा चिवडा, बटाट्याच्या किसाचा उपासाचा चिवडा, साबुदाण्याचा चिवडा असे कितीतरी.  मी करणार आहे पातळ पोह्यांचा चिवडा आणि त्यात थोडे चुरमुरेही वापरणार आहे. चिवडा चवदार असला तरी करायला खूप वेळ लागतो. अतिशय काळजीपूर्वक करायला लागतो कारण जरा इकडचे तिकडे  झाले तरी त्याची चव बिनसते. चिवडा करायला साहित्य भरपूर लागते आणि त्याची साठवणही काळजीपूर्वक करायला लागते नाहीतर तो सादळतो.  

चिवड्याची पूर्ण पाककृती लिहिण्याऐवजी मी त्याची ध्वनिचित्रफीत तयार केलेली आहे आणि चिवडा अर्थातच अप्रतिम झालेला आहे. 

** चिवड्यासाठी पोहे आणताना ते पात्तळ पोहे आहेत याची खात्री करून घ्यावी. 

** दाणे नीट भाजून, सोलून मग ते तळायचे म्हणजे चिवड्यात त्याची चव चांगली लागते.

** खोबऱ्याचे अगदी पात्तळ काप करायचे. 

** काजू अख्खे न वापरता त्याच्या अर्ध्या पाकळ्या करून घ्यायच्या. 

** तेल उत्तम प्रतीचेच वापरावे कारण चिवडा तयार करताना त्यात भरपूर तेल जाते, ते कमी प्रतीचे वापरले तर आरोग्यासाठी  चांगले नाही. 

** चुरमुरे नसले तरी चालतात पण असले तर चिवड्यातले जास्तीचे  तेल शोषतात हा एक फायदा असतो. 

** चिवड्यावर कांदा, टोमॅटो आणि थोडी कोथिंबीर बारीक चिरून पसरली तर चिवड्याचा स्वाद दुणावतो. 

दिवाळी फराळ (१)

- शेव -  

दिवाळीचा आनंद, उत्साह घरोघरी दिसून येतो.  पणत्या, रांगोळ्या, फुलांच्या माळा, आकाशदिवे सर्वत्र दिसत असतात. घरोघरी दिवाळीकरता विशेष पदार्थ करण्याची लगबग असते. मी मला जितके जमतील तितके पदार्थ करण्याचा दरवर्षी प्रयत्न करत असते. मागची दोन वर्षे मात्र ते शक्य झाले नव्हते. आरोग्याच्या असंख्य तक्रारीने मी त्रस्त होते. दिवाळीचा उत्साह माझ्यापर्यंत येऊ शकत नव्हता. यावर्षी देखील त्रास अडचणी आहेतच पण तरीही ठरवले, जमेल तितके पदार्थ करायचे. 

सर्वात पहिल्यांदा मी अगदी सोप्पा आणि कमी कष्ट लागतील असा पदार्थ करायचे ठरवले -- तो म्हणजे  शेव. 

फरसाण, शेव हे पदार्थ जास्तकरून भेळ, पाणीपुरी, मिसळ अशा चटपटीत पदार्थांबरोबर चांगले लागतात. 

तर ती शेव कशी केली याची ही  ध्वनिचित्रफीत -- (खरं सांगते - छान कुरकुरीत आणि  चवदार झाली आहे) 

**  शेव हा पदार्थ करायला सोप्पा आहे, वेळही कमी लागतो. 

** शेव करताना मी लसूण आणि ओवा वापरला आहे पण ते न वापरता केलेली शेवसुद्धा चांगलीच  लागते. 

** शेव तळताना तेल चांगले गरम करूनच तळावी अन्यथा ती मऊ होते आणि चव चांगली लागत नाहो. 

** याहून बारीक शेव हवी असेल तर आणखी बारीक भोकाची चकती वापरावी. 

**  दुसरी पद्धत :-  शेवेचे पीठ पातळ भिजवून बारीक भोकाच्या भांड्यातून किंवा गाळण्यातून कढईमधे सोडली जाते. 

** शेव थंड झाल्यावर लगेचच हवाबंद डब्यामध्ये ठेवावी. 

दिवाळी

घनदाट तमाच्या तीरी -- तेजाच्या लक्ष ओळी ||

नाजूक, मोहक ज्योती -- आसमंत उजळती |

प्रकाश सुखाचा देती -- आकाशदीप घरोघरी |

रंग रांगोळीचे खुलती -- येई आनंदा भरती |

पखरण फुलांची जणू -- मीलन रंग-गंधांचे |

हास्याचा नाद भरे -- घराघरातून, मनामनातून |

वर्षा सुख-समृद्धीची -- करी आपुल्या जीवनी |

दुःख, दैन्य दूर सारे -- ही दिवाळी, ही दिवाळी |

तर अशी ही दिवाळी. दिवाळी म्हणल्यावर आठवतात त्या असंख्य मातीच्या पणत्या, दारावर झुलणारे आकाश कंदील, फुलापानांच्या तोरणाने सजलेली प्रवेशद्वारे , दारासमोरच्या रंगीत रांगोळ्या, फटाक्यांचा आवाज आणि धूर आणि अर्थातच दिवाळीचा फराळ. संपूर्ण भारतात हा दीपोत्सव साजरा होत असतो. अंधारात लखलखणाऱ्या पणत्या आणि आकाशकंदिलांनी आसमंत उजळलेला असतो. 

वसुबारस हा दिवाळीचा पहिला दिवस, त्या दिवशी सवत्सधेनूचे पूजन करण्याची प्रथा आहे. दिवाळीची सांगता तुळशीविवाहाने होते. वसुबारसचा दिवस म्हणजे द्वादशी त्याच्या दुसऱ्या दिवशी साजरी होते धनत्रयोदशी किंवा धनतेरस. धनत्रयोदशीच्या दिवशी वैद्यराज धन्वंतरीची पूजा करून उत्तम आरोग्य लाभावे यासाठी प्रार्थना केली जाते. त्यानंतर येते ती नरकचतुर्दशी . भगवान श्रीकृष्णांनी समस्त पृथ्वीवासीयांना छळणाऱ्या नरकासुराचा वध केला तो हा दिवस. दुष्ट शक्तीचा विनाश होऊन सत्प्रवृत्तींचा विजय झाला अशी श्रद्धा आहे. नरकचतुर्दशी नंतरचा दिवस लक्ष्मीपूजनाचा. धनधान्याची समृद्धी यावी म्हणून लक्ष्मीदेवीची पूजन केले जाते. त्यानंतर येते ती बलिप्रतिपदा -- भगवान विष्णूंनी, वामनावतार धारण करून त्रिखंडाचे राज्य जिंकून तिन्ही लोकीचे स्वामित्व मिरविणाऱ्या बळीची पाताळलोकामधे पाठवणी केली, तो हा दिवस. हाच दिवस दिवाळी पाडवा म्हणून साजरा केला जातो. पाडव्याच्या दिवशी पत्नी पतीचे औक्षण करून त्याचे आयुष्यमान वृद्धिंगत व्हावे अशी प्रार्थना करते. घरातील लहानथोरांचे संगोपन आणि सेवा करणाऱ्या गृहलक्ष्मीला म्हणजे पत्नीला पतीने काही भेटवस्तू देण्याची प्रथा आहे. त्यानंतरचा दिवस भाऊबीजेचा, त्याला यमद्वितीया असेही म्हणतात. हा दिवस बंधू भगिनींचा दिवस असतो. बहीण तिच्या भावाचे औक्षण करून त्याला दीर्घायुष्य प्राप्त व्हावे अशी प्रार्थना करते आणि भाऊ त्याच्या बहिणीला ओवाळणी देत असतो. दिवाळीची सांगता तुळशी विवाहाने होते. या दिवशी तुळशीचे पूजन केले जाते. 

असतो माsसद्गमय । तमसो माsज्योतिर्गमय ।

अर्थ: - सत्याचा साक्षात्कार होताच असत्याचा विलय होतो (आणि त्याचप्रमाणे) ज्योतीचा प्रकाश पसरताच  अंधार पराभूत होतो (नाहीसा होतो). 

असे आपल्या दृष्ट्या पूर्वजांनी सांगितले आहे. दिवाळीच्या सर्व प्रथा हाच संदेश प्रसारित करीत असतात

दिवाळीचे दिवस आणि त्यांच्या अनेक कथा आहेत, प्रत्येक दिवसाचे वेगळे महत्वही आहे. वाईटावर, चांगुलपणाचा विजय हा संदेश मात्र यातून नक्कीच मिळत असतो. दिवाळीच्या दिवसांमध्ये जशी घरादाराची सफाई, रंगरंगोटी करतात तशीच मनातली किल्मिषे झटकून टाकायची असतात. निराशेचा अंध:कार दूर सारून आशेचा दीप उजळायचा असतो. दुःख, दैन्य, अनारोग्य यांचा पराभव करण्यासाठी नव्या जोमाने प्रयत्न करायचे असतात.  वाईटातून चांगले घडवायचा निश्चय करणे हीच खरी दिवाळी. 

शुभ दीपावली !!! 

***

जुन्या कापडांच्या नवीन वस्तू

कपडे शिवायला शिकत असताना सुई, दोरे, कात्री इत्यादी साधनांशी नव्याने परिचय झाला होता. त्या आधी अगदी जरूरीपुरता त्या साधनांचा वापर मी करीत होते, पण आता त्या माझ्याकरता आवश्यक वस्तू झाल्या होत्या. 

इथल्या (सिंगापूरमधील) ग्रंथालयामध्ये मला एक पुस्तक मिळाले, त्यामध्ये कापडांचे विविध प्रकार कोणते? आणि कपडे किंवा इतर कापडी वस्तू शिवण्यासाठी कापड कसे निवडायचे या विषयी माहिती दिलेली होती. तसेच कपडे किंवा कापडी वस्तू तयार करताना आरेखन कसे करायचे? कापड कापायचे कसे? इत्यादी माहिती होती.

दुसरे एक पुस्तक होते त्यात बिघडलेले कपडे दुरुस्त कसे करायचे किंवा जुन्या कपड्यातून नवीन कपडा कसा तयार करायचा इत्यादी माहिती होती. आणि घरगुती वापराच्या वस्तू तयार कशा करायच्या या बद्दल माहिती देणारी तर अनेक पुस्तके तिथे होती. 

अर्थात पुस्तके वाचून कपडे शिवता येत नाहीत, त्यासाठी सरावच पाहिजे. मलातर शिवणमशीन कसे वापरायचे इथपासून सारे शिकायचे होते. हळूहळू ते जमायला लागले आणि मग कापडाचा आणखी काय आणि कसा उपयोग करता येऊ शकेल तेही सुचायला, समजायला लागले होते. 

मी माझ्याकडे असलेले कापड शक्यतो टाकून देत नाही. अगदीच जीर्ण झालेले असेल, खूप वापरले गेले असेल तर टाकून देते (इथे ठेवलेल्या रिसायकल बीन मध्ये टाकते, कचऱ्यामध्ये नाही). काही कापडे अशी असतात उदा. नायलॉन किंवा पॉलिएस्टर वगैरे, त्यांचा कापडी वस्तूंकरता फारसा वापर करता येत नाही त्यामुळे त्यांचाही उपयोग नसतो. पण बाकी कापड जे फार वापरलेले नाही किंवा जवळपास नवीनच आहे (काही तर एकदाही न वापरलेले) अशी कापडे मी व्यवस्थित कापून ठेवते, त्याचा उपयोग मला नंतर करता येतो. 

मी तयार केलेल्या काही वस्तूंबद्दल माहिती देणारी ध्वनिचित्रफीत मी तयार केली आहे (अजून ते तंत्र मला नीट आत्मसात झालेले नाहीये, प्रयोग चालू आहेत ) 

कोजागरी पौर्णिमा

कोजागरी पौर्णिमा म्हणजेच शरद पौर्णिमा . शारद ऋतूची सुरुवात झालेली असते, थंडीची चाहूल लागलेली असते. हवेमध्ये उष्मा नसतो आणि हवा फार थंडही नसते, एकंदरीत हवामान आल्हाददायक असते. आणि अशा ऋतूमधील पौर्णिमा म्हणजे पर्वणीच. पूर्णचंद्राच्या साक्षीने प्रियजनांच्या सोबतीमध्ये काही आनंदाचे क्षण व्यतीत करण्यासाठी कोजागरी पौर्णिमेचे निमित्त मिळते. 

कोजागरी पौर्णिमा सगळेजण वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरी करीत असतात आणि त्यात दोन एकसमा न मुख्य घटक असतात -- एक म्हणजे रात्री उशीरापर्यंत नातेवाईक आणि मित्रमंडळीच्या समवेत जागरण आणि आटीव, सुमधुर केशरी दूध. कोजागरीसाठीचे हे खास दूध करण्याच्या पद्धती वेगळ्या असतील, आजकाल दुधाचा मसाला बाजारात देखील उपलब्ध असतो. चंद्रप्रकाशामध्ये केशरी दुधाची गोडी काही न्यारीच असते. 

कोजागरी पौर्णिमेच्या दिवशी देवी लक्ष्मी पृथ्वीतलावर विहार करण्याकरता आलेली असते. संचार करीत असताना ती विचारते "को ss जागर्ति?" म्हणजे (रात्रीच्या या प्रहरी) कोण जागृत आहे? आणि जे कोणी जागृत असतील त्यांना लक्ष्मीचा कृपाप्रसाद प्राप्तं होतो. आजच्या पौणिमेला सर्वांच्या मस्तकी लक्ष्मीचा वरदहस्त राहो ही शुभकामना!

लोकर आणि सुया

लोकर आणि सुयांची ओळख शालेय जीवनात झालेली होती. थोडेफार विणकाम त्या काळात केले होते ... किंवा करायला लागले होते म्हणा ना.  ठरलेल्या काळात नेमून दिलेले विणकाम पूर्ण करून ते बाईंना नेऊन दाखवणे हे फारच अवघड काम वाटत असे त्यावेळेस.  

इथे सिंगापूरमध्ये आल्यावर मी आधी शिवणकाम करायला सुरुवात केली होती आणि मला ते बऱ्यापैकी  जमायला लागले होते. त्यानंतर उरलेल्या कापडाच्या किंवा वाया गेलेल्या कपड्यामधील कापडाच्या विविध वस्तू  तयार करायला सुरुवात केली होती. अशा वस्तूंचा मला उपयोग करता येत होता हे एक समाधान होते. 

त्यानंतर काही काळ असे झाले  की मला शिवणकाम करणे अवघडच झाले होते. आधी माझे शिवणमशीन नादुरुस्त झाले. मी मशीन दुरुस्त करणाऱ्याचे पत्ते शोधले, तिथे कळले दुरुस्तीला बराच खर्च येईल, नादुरुस्त भाग बदलावे लागतील आणि इतके करून ते पाहिल्याइतके चांगले होईलच अशी खात्री नाही. त्यापेक्षा आणखी थोडे पैसे खर्च केले  तर नवीनच मशीन विकत घेता येईल. पण मी ते थोडे लांबणीवर टाकले कारण माझी एका मागून दुसरे अशी चालू असलेली आजारपणं. माझ्या प्रकृती अस्वास्थ्याच्या कारणाने मला रोजची कामे करणे सुद्धा शक्य होत नव्हते. फार उठबस न करता, शक्यतो एकाजागी बसून करता येईल असे काहीतरी मला हवे होते. वाचनाचा एक पर्याय होता पण त्यात सुद्धा अडचण होती. चष्मा बदलला, नवीन करून घेतला, वाचनासाठी म्हणून वेगळा चष्मा केला तरी मला वाचन करणे शक्यच होत नव्हते. एकतर नीट दिसत नव्हते आणि डोके आणि डोळे दुखायला लागत असत मग वाचनच काय काहीही करणे मला अशक्य होऊन जाई, 

स्वस्थ बसून राहणे माझ्या स्वभावाला मानवात नाही, मग मी लोकर आणि सुयांची खरेदी केली. आंतरजाल हे खरोखर मानवजातीला लाभलेले वरदान आहे असे माझ्या पुन्हाएकदा लक्षात आले. सुया हातात कशा धरायच्या? त्यात लोकर कशी गुंफायची? मग साखळीचे टाके -- असे सारे काही शिकविणाऱ्या शिक्षिका मला आंतरजालावर सापडल्या. सुरुवातीला मला विणकाम करणे जरा कंटाळवाणे वाटत होते पण इलाज नव्हता कारण ते नाही तर दिवसेंदिवस विपश्यना करणे हाच पर्याय मला उपलब्ध होता. पण हळूहळू जसे मला ते थोडेफार जमू लागले आणि माझा कंटाळा कमी होऊ लागला. 

त्यांनतर मला माझ्या आईच्या आजारपणामुळे जवळपास तीन महिने पुण्यामध्ये राहावे लागले आणि तिथून आल्यावर माझे आजारपण सुरु झाले ते अनेक महिने चालले होते, खरे तर जवळपास दोन वर्षे. नेहमी डॉक्टरकडे जायचे, तपासण्या करून घ्यायच्या, औषधे आणायची ती आठवणीने घ्यायची असाच माझा दिनक्रम झालेला होता. त्यामुळे लोकर, रेशीम, कापड सारे काही कपाटात बंद पडून होते. अजूनही मी त्यातून पूर्ण सावरलेली नाहीये आणि नवीन व्याधी मागे लागल्या आहेत. पण आता मी माझे ते जुने उद्योग परत नव्याने सुरु करायचे ठरवले आहे ... बहुतेक सारे काही पुन्हा नव्याने शिकावे लागेल असे वाटते आहे. बघूया काय, कसे आणि किती जमते ते? 

माझ्या त्या उपक्रमाची ध्वनिचित्रफीत मी तयार केलेली आहे, नुसते वर्णन करण्यापेक्षा प्रत्यक्ष दाखवलेले चांगले, नाही का? 

मी केलेल्या विणकामाचे काही नमुने - 

  

पावभाजी

पावभाजी हा काही पारंपारीक पदार्थ नाहीये बरं  का.  याचा उगम काय? कोणी केला? कधी झाला?  पाहिल्यांदा तो कोणी तयार केला? हे काही माहिती नाही. परंतु अगदी थोड्या कालावधीमध्ये तो अतिशय लोकप्रिय झाला. माझ्या घरी तो सर्वानाच आवडतो. माझा मुलगा, निषाद लहान होता तेव्हा बाहेर कुठे उपाहारगृहांमध्ये आम्ही गेलो असू तेव्हा त्याला हमखास पावभाजीच हवी असायची.  त्याच्या वाढदिवसाच्या दिवशी त्याची मित्रमंडळी यायची तेव्हा पावभाजी असेल तर सारेजण खूश असायचे. 

तर अशी ही पावभाजी ... लहान थोर साऱ्यांनाच आवडणारी. पुण्यामध्ये प्रसिद्ध असलेला तळ्यातला गणपती आहे. आधी तिथे मोट्ठे तळे होते आणि मधोमध गणपतीचे मंदिर होते. ब्रिटिशांच्या राजवटीमध्ये त्या तळ्यामध्ये भराव टाकून बुजवले गेले आणि तिथे विस्तीर्ण अशी बाग तयार करण्यात आली ती म्हणजेच सारसबाग  अशी कथा मी ऐकली आहे.  इतिहास काही का असेना पण त्या बागेत आम्ही बऱ्याचवेळा जात असू , एखाद्या रविवारी किंवा उन्हाळ्याच्या सुट्टीत  वगैरे.  पूर्वी तिथे फक्त भेळ, पाणीपुरी, खारेदाणे इतकेच पदार्थ असायचे ... आता तिथे चौपाटीच झाली आहे. नंतर कधीतरी पावभाजी मिळायला लागली. त्यावेळेस पाच सहा रुपये इतकीच किंमत होती आता त्याच्या दसपट झाली आहे, किंमत आणि लोकप्रियता दोन्हीही. 

चटकदार, चमचमीत आणि मसालेदार पावभाजी चवीला चांगली असते आणि आरोग्यासाठी फार घातक नाही. त्यात वापरले जाणारे घटक हे आपल्या स्वयंपाकात नेहमी वापरले जाणारे असेच आहेत. कांदे, बटाटे, फुलकोबी, ढोबळी मिरची, आले, लसूण.  फक्त पाव आणि बटर जरा परकीय पाहूणे पण आता फारसे अनोळखी नसलेले  असेच. 

आज मी पावभाजी केली होती... बऱ्याचदिवसांनी.  मग वाटले सांगावे ती कशी केली ते? 

यात वापरलेला पाव मी विकत आणला आहे, काही जण तो स्वतः घरीदेखील बनवतात, पण माझ्याकडे काही ओव्हन नाही. 

नुसते लिहून सांगण्याऐवजी दृकश्राव्य साधन मला प्रभावी वाटते म्हणून मी ध्वनिचित्रफीत तयार केलेली आहे. 

भाजीसाठी लागणारे साहित्य :-  

*** या पाककृतीसाठी वापरलेल्या भाज्या नीट निवडून स्वच्छ धुवून वापराव्यात. 

*** मसाले आणि मीठाचे प्रमाण तुमच्या आवडीप्रमाणे ठरवून घ्यावे. 

***  भाजी तयार करताना तेल जरा जास्त वापरावे, तरच भाजीचा स्वाद चांगला वाटतो. 

*** शक्यतो कृत्रीम रंग वापरू नये कारण तसे रंग आरोग्यास हानिकारक असतात. 

*** रंग वापरणारच असाल तर अगदी थोडा म्हणजे छोटा पाव चमचाभरापेक्षाही कमीच वापरावा, तेव्हढा पुरेसा होतो.    

भाजीची कृती :- 

*** भाजी करताना पसरट आकाराचे पॅन  किंवा कढई वापरावी, खोलगट भांडे वापरू नये. 

*** कांद्याची पेस्ट तेलावर चांगली परतून घ्यावी  नाहीतर चव चांगली येत नाही. 

*** आले आणि लसूण वापरताना प्रमाणाची काळजी घ्यायला पाहिजे नाहीतर भाजीचा स्वाद उग्र होतो. 

*** भाजी पूर्ण शिजत आल्यावर शेवटी मीठ आणि तिखट मिसळावे. 

*** पाव आधीपासूनभाजून ठेऊ नयेत, ऐनवेळी भाजावेत. बटर लावून भाजलेले पाव चवीला जास्त चांगले लागतात. 

कापडी वस्तू (१)

सुरुवातीला मला स्वतःचे कपडे शिवता यावेत आणि बिघडलेले कपडे दुरुस्त करता यावेत हाच एकमेव उद्देश होता. थोड्याफार सरावाने  मला ते जमायला लागले होते.  

शिवण मशीन कसे वावरायचे याचे तंत्र जमायला लागले होते.  पूर्वी आईच्या घरी जे मशीन होते ते जुन्या पद्धतीचे पायमशीन होते. मशीनच्या खाली एक चौकोनी भाग असायचा त्यावर पाय ठेवून ते चालवायला लागत असे आणि उजव्या बाजूला एक चक्र असे मशीनला जोडलेले, ते हाताने फिरवायला लागत असे. त्यात एकाच पद्धतीची सरळ शिवण घालणे शक्य होत असे. अजूनही काहीजण तशी मशिन्स वापरतात. परंतु आजकाल जी मशिन्स मिळतात ती वापरायला फारच सोपी आहेत.  मोटरवर चालतात त्यामुळे  वापरताना फारसा त्रास होत नाही, त्यात वेगवेगळ्या  प्रकारचे शिवणाचे टाके (स्टीचेस) आहेत, ते किती लहान मोठे पाहिजेत? किती घट्ट, सैल हवेत? किंवा दोन टाक्यात अंतर किती असावे? टाका लहान हवा की मोठा?  अशा सर्व सुविधा आहेत.  पिको करायची सोय आहे,  काज (बटण होल ) करता येते असे बरेच काही. 

अर्थात शिवण यंत्राची सारी तंत्रे समजून घेऊन वापरता येण्याकरता मला थोडा वेळ लागलाच, पण हळू हळू जमायला लागले. हातशिलाई देखील अधिक अधिक सफाईदार पद्धतीने करता येऊ लागली होती. शिलाईमशीन आणि मी असे एक विश्वच तयार झाले,  सचिन आणि निषाद दोघे सकाळी डबा घेऊन जात असत. त्यांनतर मला वेळ मोकळा असे. त्या आधी मी तो वेळ घराची स्वच्छता, चादरी, अभ्रे बदलणे दूध, भाजी इत्यादींची खरेदी अशा कारणासाठी वापरत असे. आता घराकडे जरा दुर्लक्ष करून, तो वेळ मी कापड, दोरे, सुया, कात्री या मध्ये  घालवू लागले. सुरुवातीला काही कापड वाया देखील गेले .... खरं सांगते. सुदैवाने सचिन मला त्याबद्दल काही बोलला नाही त्यामुळे मला जरा  धीर आला. 

अजूनही माझा कपड्यांचा प्रश्न तसाच होता. नवे आणलेले, शिवलेले, शिऊन घेतलेले  कपडे वाया जात होतेच (मी न शिवलेले सुद्धा) त्यात आणखी काही कापडाची भर पडू लागली. सहजा सहजी कुठली वस्तू  फेकून देणे, वाया घालवणे हे काही माझ्या कोकणस्थी स्वभावाला मान्य होणारे नव्हते. मग मी त्या कापडाचा पुनर्वापर कसा करता येईल या बद्दल प्रयोग सुरु केले आणि त्यात मला चांगले यश मिळू लागले. अनेक कापडी वस्तू  मी तयार करू लागले आणि त्या माझ्या गरजेनुसार बनवलेल्या असल्याने वापरायला अधिक चांगल्या वाटत होत्या. 

मी कापडाच्या बऱ्याच वेगवेगळ्या वस्तू तयार केलेल्या आहेत. त्यापैकी बॅग, पिशव्या, पर्सेस कशा तयार केल्या त्याबद्दलची ही  ध्वनिचित्रफीत आहे. 

कापडी पिशव्या आणि पर्सेसची ही  प्रकाशचित्रे 

धागे दोरे

कपडे शिवणे ही एक कला आहे? का शास्त्रं आहे या बद्दल वेगवेगळी मते असतील कदाचित, पण ते एक उपयोगी, जीवनावश्यक कौशल्य आहे हे नक्की. योग्य मोजमापे कशी घ्यायची? ती कापडावर कशी रेखायची आणि कापड नीट आकारात कसे कापायचे? हे जमले की शिवणकाम करणे सुलभ होते. काही वर्षांपूर्वी गरज म्हणून मी शिवणकाम करायला सुरुवात केली. गरज म्हणजे उपजीविकेसाठी नाही बरं का.. मला हवे तसेच कपडे मला वापरायला मिळावेत म्हणून. सुरुवातीला तोच एकमेव उद्देश होता .   

मनात शंका होती की मला जमेल की  नाही? कारण कपडे बेतणे, म्हणजे कापडावर आधी रेखून नंतर ते कापणे हे अवघड काम आहे असे मला वाटायचे. पण एकदा करायला सुरुवात केल्यावर हळूहळू जमायला लागले. आधी ठरवले होते कागदावर आखून, कापून पाहायचे... तसे केले पण कागद शिवता येत नसल्याने ते बरोबर आहे का नाही हे कळणे  अवघड झाले. मग मी कापडावरच प्रयोग करायचे ठरवले, सुरुवातीला थोडेफार कापड वाया गेले पण हरकत नाही. 

हे कौशल्य आत्मसात करताना मला आंतरजालावरील माहिती आणि ग्रंथालयामधील काही पुस्तकांची मदत मिळाली. तर माझ्या त्या प्रयोगांची ही कहाणी.   लेखनापेक्षा प्रत्यक्ष संवाद अधिक परिणामकारक वाटतो  म्हणून मी एक ध्वनीचित्रफीत तयार केलेली आहे.   

या फितीमध्ये मी माझ्या प्रयोगांची सुरुवात का आणि कशी केली याबद्दल सांगितले आहे. 

एकदा शिवणकाम करणे मला जमायला लागल्यावर कपड्यांव्यतिरिक्त अनेक वेगवेगळ्या कापडी  वस्तू तयार करण्याचे प्रयत्न सुरु केले.  "अपयश ही यशाची पहिली पायरी आहे "  हा अतिवापाराने जुनाट वाटणारा सुविचार माझ्या पुनः प्रत्ययास आला. काय चुकले याचे परीक्षण करून त्या चुका सुधारून मी पुन्हा पुन्हा प्रयोग करत होते आणि आता मला त्यात बऱ्यापैकी  यश मिळायला लागले आहे.

माझ्या त्या सर्व  प्रयोगांबद्दल मला सांगायचे आहेच ... ते  पुढच्या भागामध्ये. 

  

 

 

नैवेद्य (उकडीचे मोदक)

गणनायक गजवदन गणपती म्हणजे संपूर्ण महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. कैलासपती शंकर आणि आदिमाया पार्वती यांचा पुत्र महागणेश. रिद्धी, सिद्धी या त्याच्या दोघी पत्नी, मयूर वाहनावर आरूढ असलेले कार्तिकस्वामी हे गणेशाचे ज्येष्ठ भ्राता. गणनायक गजाननाचे वाहन आहे एक पिटुकला उंदीर.

गणपतीबद्दलच्या अनेक कथा आणि समजुती प्रचलित आहेत, सर्वजण त्या भक्तिभावाने ऐकतात आणि सांगतात. 

(१ )

गणपती एकदिवस त्यांचे वाहन मूषकावर आरूढ होऊन जात असताना चंद्राने पाहिले आणि त्याला हसायला आले. गणपतीने हसण्याचे कारण विचारले तेव्हा तो चेष्टेने म्हणाला तू असा महाकाय गजानन आणि तुझे वाहन म्हणजे इवलासा उंदीर.. कसे दिसते आहे ते? गणपती बाप्पा रागावले आणि त्यांनी शाप दिला, "तुला तुझ्या सौंदर्याचा इतका गर्व आहे ना? तर रोज तुझ्या मुखाचा क्षय होत जाईल आणि एकदिवस तू दिसेनासा होशील. चंद्र घाबरला, गणेशांची क्षमा मागायला लागला तेव्हा दया येऊन गणपतींनी सांगितले तू एकदिवस दिसेनासा होशील आणि दुसरी दिवसापासून तुझे मुख कलाकलाने दिसू लागेल. तेव्हापासून पौर्णिमेपासून अमावास्येपर्यंत चंद्राचा क्षय होतो आणि पौर्णिमेपर्यंत त्याचे रूप कलेकलेने प्रकट होऊ लागते. 

(२ ) 

अशी समजूत आहे की भाद्रपद महिन्यातील शुक्लपक्षातील चतुर्थीच्या दिवशी जो चंद्रदर्शन करेल त्याच्यावर खोटा आळ येईल, काहीतरी खोटा कलंक माथी येईल.

श्रीकृष्णांनी एका चतुर्थीच्या दिवशी चुकून चंद्रदर्शन घेतले, आणि त्यांच्यावर चोरीचा खोटा आळ आला होता. प्रसेनजीत राजाकडे असलेला अनमोल स्वयंमत मणी हरवला आणि त्याने आरोप केला की श्रीकृष्णानेच तो चोरला. श्रीकृष्णांनी अर्थात तो मणी शोधला आणि स्वतःवर आलेला कलंक दूर केला. अशी ती कथा 

अशा अनेक कथा, समजुती जनमानसात रूढ आहेत, अनेकजण चतुर्थीला उपवास करतात आणि चंद्रदर्शनानंतर भोजन घेतात. संकष्टी चतुर्थीच्या दिवशी व्रत करणे शुभ आणि फलदायी मानले जाते. 

बुद्धिदात्या गणपतीला नेहमी प्रथम पूजेचा मान असतो. गणपतीला विध्नहर्ता म्हणतात आणि म्हणून शुभकार्याची सुरुवात गणेशपूजनानेच केली जाते. गणपतीला जास्वंदीचे लाल फुल आणि दूर्वा प्रिय आहेत. पूजेमध्ये लाल फुल, २ १ दूर्वांची जुडी आणि २ १ मोदकांचा नैवेद्य अर्पण करण्याची प्रथा आहे. 

महाराष्ट्रामध्ये गणपतीची आठ जागृत देवस्थाने आहेत त्यांना अष्टविनायक असे संबोधले जाते. 

मोरगावचे मोरेश्वर मंदिर, सिद्धटेकचे सिद्धिविनायक मंदिर, पाली येथील बल्लाळेश्वर मंदिर, महाडचे वरदविनायक मंदिर, थेऊर येथील चिंतामणी मंदिर, लेण्याद्री येथील गिरीजात्मक गणेश मंदिर, ओझरचे विघ्नहर गणपती मंदिर आणि रांजणगाव येथील महागणपती मंदिर.

भाद्रपद महिन्यातील चतुर्थी ते चतुर्दशी या काळात गणपती बाप्पाचे पृथीतलावर वास्तव्य असते अशी श्रद्धा आहे. त्या कालावधी मध्ये घरोघरी गणपतीची प्रतिष्ठापना करतात, विधिवत पूजा करून नैवेद्य अर्पण करतात. रोज आरती करून भक्तगणांना प्रसाद दिला जातो. चतुर्दशीच्या दिवशी साग्रसंगीत पूजा, आरती, नैवेद्य आणि प्रसाद करून गणरायांना निरोप दिला जातो आणि पुढच्यावर्षी लौकर या असे आवर्जून आमंत्रण दिले जाते. 

लोकमान्य टिळकांनी पुण्यामध्ये सर्वप्रथम सार्वजनिक गणपती उत्सवाची सुरुवात होती. त्या वेळेस भारतामध्ये ब्रिटिशांची सत्ता होती आणि त्यांच्या विरुद्ध लढा उभारण्यासाठी जनसामान्यांना एकत्र आणण्याकरता ह्या उत्सवाची सुरुवात करण्यात आली होती. गणपतीच्या पूजा आणि आरतीच्या निमित्ताने लोक एकत्र जमत, त्यांच्या मनोरंजनाकरता संगीत, नाटकांचे आयोजन करण्यात येई, त्या द्वारे जनजागृती करण्यात येई. भजन, कीर्तनाच्या माध्यमातून संदेश प्रसारित करण्यात येत असत . स्वातंत्र्य प्राप्तीनांतर देखील सार्वजनिक उत्सवाची प्रथा चालू राहिली आणि आता तिला विराट स्वरूप प्राप्तं झालेले आहे. मंडपात गणेश मूर्तीची स्थापना करून विद्युत रोषणाई, देखावे इत्यादी सादर केले जातात. संगीत, नृत्य, नाटकांचे आयोजन केले जाते, निरनिराळ्या स्पर्धा घेतल्या जातात. एकंदरीत ते दहादिवस उत्सवाचे वातावरण असते. 

पुण्यामध्ये हजारो सार्वजनिक गणेश मंडळे आहेत, त्यात पाच गणपती हे मानाचे म्हणून मानले जातात. कसबा गणपती, तांबडी जोगेश्वरी ( या दोन्ही देवस्थानाची स्थापना स्वतः शिवाजी महाराज आणि मातोश्री जिजाबाई यांनी केली असा इतिहास आहे) तुळशीबाग गणपती (पेशव्यांचे सरदार तुळशीबागवाले यांचा वाडा आहे आणि तिथे श्रीरामाचे मंदिर आहे ) मंडई गणपती मंडळाची स्थापना शंभर वर्षांपूर्वी झाली आहे. त्या मंडळाची शारदा गणेशाची मूर्ती देखील तितकीच जुनी आहे) आणि केसरी वाडा गणपती ( लोकमान्य टिळकांचा वाडा जेथून केसरी हे वृत्तपत्र प्रकाशित केले जाते). पुण्यातील सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात या पाच मानाच्या पूजनाने होते, विसर्जनाच्या दिवशी देखील त्यांचे प्रथम विसर्जन होते. 

नैवेद्यासाठी केले जाणारे उकडीचे मोदक -- 

मोदक हा एक पारंपारिक पदार्थ आहे. काहीवेळा तळणीचे सुद्धा मोदक केले जातात पण नैवेद्यासाठी मात्र उकडीचे मोदक असणे जरुरीचे आहे. उकडीच्या मोदकावर छानसे रवाळ साजूक तूप असल्यास त्याची चव अजूनच खुलते. हा खास करून कोंकणातला पदार्थ, त्यात वापरले जाणारे प्रमुख घटक पदार्थ म्हणजे नारळ, गूळ आणि तांदूळ. अगदी साधा आणि चवदार पदार्थ आहे, त्यात तेल, मसाले इत्यादींच्या वापर केला जात नाही. पाककृतीसुद्धा तशी साधी आणि सोप्पी आहे पण अनुभवी हातांनी केलेल्या मोदकांची चव काही न्यारी असते हे मात्र खरे

                                       
  

साहित्य :- 

      🌺 उकड              🌺 सारण 

तांदुळाची पिठी, चिमूटभर मीठ आणि पाणी           ताजा खोवलेला नारळ, गूळ, लवंग,वेलचीपूड                                                                                                आणि साजूक तूप 

कृती :- 

उकड --

             

एका स्वच्छ कढईमधे पाणी घेतले 🌺  त्यात चिमूटभर मीठ घातले 🌺 पाण्याला उकळी येऊ दिली 
          

  

🌺 पाण्याला उकळी आल्यावर लगेच शेगडी बंद केली आणि  त्यात तांदुळाची पीठी  नीट मिसळून घेतली 🌺 कढईवर झाकण घालून थोडावेळ राहू दिले 🌺 नंतर हाताला सोसवेल इतके गार झाल्यावर पराती मध्ये घेऊन ती पिठी चांगली मळून घेतली आणि ओल्या फडक्याने झाकून ठेवली 🌺

सारण --

                        

🌺 कढईमधे चमचाभर तूप घेतले त्यात दोन तीन लवंगा घातल्या  🌺 तूप थोडे गरम झाल्यावर त्यात खोवलेला नारळ (ओले खोबरे) मिसळले 🌺 नारळ थोडावेळ परतून घेतला.

                

🌺 नारळामध्ये  गूळ मिसळला आणि ते मिश्रण थोडावेळ शिजू  दिले. 🌺 थोडावेळयाने गॅस शेगडी बंद करून तयार झालेल्या सारणामध्ये वेलचीची पूड मिसळली. 🌺

मोदक करण्याची कृती -

🌺 मोदक वाफेवर शिजवायचे/उकडायचे असतात. माझ्याकडे स्टेनलेस स्टीलचे पात्र आहे. ते नसल्यास एका मोठ्या पातेल्यात रोवळी ठेवून मोदक करता येतील. 

                       

🌺 मोदक उकडण्यासाठी एका भांडयात पाणी गरम करायला ठेवले, त्याच्यावर तळाला छिद्र असलेले दुसरे पात्र ठेवले 🌺 त्यावर एक स्वच्छ आणि तलम कापड पसरले.

                      

🌺 तयार केलेल्या उकडीचा एक लहान उंडा (गोळा) करून घेतला 🌺 अंगठ्याने दाबून त्याचा खोलगट आकार तयार केला 🌺 अंगठा आणि तर्जनी मध्ये त्याची कड चिमटवून पाकळ्या तयार केल्या 

                      

🌺 अशी मोदकाची पारी तयार झाली  🌺 त्यामध्ये चमच्याने थोडेसे सारण भरून घेतले 🌺 नंतर अगदी हलक्या हाताने सर्व पाकळ्या एकत्र गोळा  करून  वरच्या बाजूने करून बंद केल्या 🌺 

 

                      

🌺 तयार झालेला मोदक मोदक पात्रामध्ये ठेवून दिला. 🌺 त्या पात्रावर  घट्ट झाकण घालून दहा ते पंधरा मिनिटे मध्यम आचेवर ठेवले 🌺 आणि आता मोदक तयार झाले आहेत.

*** मोदकाची पाककृती सोपी वाटली तरी ती यशस्वी होण्यासाठी अनुभव आणि संयमाची आवश्यकता असते. 🌺 

*** उकड जमणे थोडे अवघड असते कारण त्यात पाणी आणि पिठीचे सुयोग्य प्रमाण आणि ती उकडण्याची आणि मळण्याची वेळ हे फार महत्वाचे असते. 🌺 

*** उकड नीट जमली की मोदक उकडताना फुटत नाहीत म्हणून उकड फार महत्वाची आहे. 🌺 

*** तांदूळाची पिठी पूर्ण थंड होऊ देऊ नये, गरम असतानाच मळून घ्यावी. 🌺 

*** सारण करताना तुपामध्ये दोन तीन लवंगा घातल्याने स्वाद वाढतो. मोदकांमध्ये सारं भरताना त्या लवंगा बाजूला काढाव्यात. 🌺 

*** सारण करताना खोवलेला नारळ तुपावर किंचित परतून घेतला की छान मऊ होतो, नंतर त्यात गूळ घालून शिजवावे. सारण तयार करताना दक्षता घेणे जरुरीचे आहे, ते फार ओले रहायला  नको आणि अगदीच कोरडे सुद्धा नको. 🌺 

*** मोदक शक्यतो लहानच केलेले बरे, दिसायला आणि खाण्यासाठी ते चांगले असतात. 🌺 

*** मोदकावर साजूक तूप (किंचित पातळ केलेले )  जरूर असावे त्यामुळे मोदकाचा स्वाद चांगला होतो. 🌺 

*** मोदक करताना प्रथम जमले नाहीत, फुटले, आकार बिघडला तरी निराश होऊ नये नक्की जमेल कारण "प्रयत्नांती परमेश्वर" . 🌺 

*** मोदकाचे साचेसुद्धा मिळतात, त्याच्या साहाय्याने  केलेले मोदक सुबक आणि एकसारखे दिसतात. 🌺