दिवाळी फराळ (३)

 - शंकरपाळे - 

या पदार्थाला शंकरपाळे असे नाव का मिळाले असेल?  माहिती नाही.  कदाचित 'साखपाळे' असे नाव असेल आणि त्याचे बोलीभाषेमध्ये अपभ्रंश होऊन 'शंकरपाळे' झाले असेल. 

पूर्वी स्त्रिया त्यांच्या पतीचे नाव उच्चारित नसत, त्यामुळे जिच्या पतीचे नाव शंकर असेल ती या पदार्थाला "इकडचे" पाळे म्हणत असावी असा एक (काहींच्या काहीच) विनोदसुद्धा फार प्रचलीत आहे. 

काही का असेना, आपल्याला नावाशी काय करायचे आहे? तसेही कुणी थोर लेखकाने म्हणे म्हणले आहेच  की "नावात काय आहे?" (बिच्चारा जुन्या जमान्यातील लेखक, वर्तमान काळात असे कुणी म्हणणार नाही ... पण ते असो!)  आपला मतलब पदार्थाशी आणि त्याच्या चवीशी, नाही का? 

तर हा पदार्थ खरोखरीच गुणी आहे, अगदी गोडमिट्ट नसल्याने साखरेचे वावडे असलेल्यांना चालतो आणि जरा गोडसर असल्याने (माझ्यासारख्या) गोडखाऊ लोकांना देखील आपलासा वाटतो. खारे  शंकरपाळे देखील करतात काही जण, पण मी गोडच केले.  (का माहिती नाही) यावेळी पद्धत जरा वेगळी वापरली, एका पुस्तकामधे वाचून पण तरीही शंकरपाळे चांगलेच झाले आहेत. 

पाककृतींची ध्वनिचित्रफीत  : - 

** शंकरपाळे करताना मैदा उत्तम प्रतीचा वापरावा. 

** तळण्याकरता रिफाईंड तेल वापरले तरी चालते. 

** शंकरपाळे फार मोठे कापू नयेत. 

** शंकरपाळ्यांचा पारंपारिक आकार वेगळा असतो पण चौकोनी केले तरी चालतात. 

** साखर आवडीनुसार कमी जास्त घ्यावी. 

** तळताना शंकरपाळे आतून कच्चे राहणार नाहीत याची काळजी घ्यावी. 

** शंकरपाळे गार झाल्यावर हवाबंद डब्यात साठवावेत. 

दिवाळी फराळ (२)

- चिवडा - 

चिवडा आमच्या घरातील all time favourite असा पदार्थ आहे. कधीही आणि कितीही केलेला चालतो आणि लगोलग संपतोही. तसे चिवड्याचे अनेक प्रकार आहेत -- भाजक्या  पोह्यांचा चिवडा, मक्याचा चिवडा, बटाट्याच्या किसाचा उपासाचा चिवडा, साबुदाण्याचा चिवडा असे कितीतरी.  मी करणार आहे पातळ पोह्यांचा चिवडा आणि त्यात थोडे चुरमुरेही वापरणार आहे. चिवडा चवदार असला तरी करायला खूप वेळ लागतो. अतिशय काळजीपूर्वक करायला लागतो कारण जरा इकडचे तिकडे  झाले तरी त्याची चव बिनसते. चिवडा करायला साहित्य भरपूर लागते आणि त्याची साठवणही काळजीपूर्वक करायला लागते नाहीतर तो सादळतो.  

चिवड्याची पूर्ण पाककृती लिहिण्याऐवजी मी त्याची ध्वनिचित्रफीत तयार केलेली आहे आणि चिवडा अर्थातच अप्रतिम झालेला आहे. 

** चिवड्यासाठी पोहे आणताना ते पात्तळ पोहे आहेत याची खात्री करून घ्यावी. 

** दाणे नीट भाजून, सोलून मग ते तळायचे म्हणजे चिवड्यात त्याची चव चांगली लागते.

** खोबऱ्याचे अगदी पात्तळ काप करायचे. 

** काजू अख्खे न वापरता त्याच्या अर्ध्या पाकळ्या करून घ्यायच्या. 

** तेल उत्तम प्रतीचेच वापरावे कारण चिवडा तयार करताना त्यात भरपूर तेल जाते, ते कमी प्रतीचे वापरले तर आरोग्यासाठी  चांगले नाही. 

** चुरमुरे नसले तरी चालतात पण असले तर चिवड्यातले जास्तीचे  तेल शोषतात हा एक फायदा असतो. 

** चिवड्यावर कांदा, टोमॅटो आणि थोडी कोथिंबीर बारीक चिरून पसरली तर चिवड्याचा स्वाद दुणावतो. 

दिवाळी फराळ (१)

- शेव -  

दिवाळीचा आनंद, उत्साह घरोघरी दिसून येतो.  पणत्या, रांगोळ्या, फुलांच्या माळा, आकाशदिवे सर्वत्र दिसत असतात. घरोघरी दिवाळीकरता विशेष पदार्थ करण्याची लगबग असते. मी मला जितके जमतील तितके पदार्थ करण्याचा दरवर्षी प्रयत्न करत असते. मागची दोन वर्षे मात्र ते शक्य झाले नव्हते. आरोग्याच्या असंख्य तक्रारीने मी त्रस्त होते. दिवाळीचा उत्साह माझ्यापर्यंत येऊ शकत नव्हता. यावर्षी देखील त्रास अडचणी आहेतच पण तरीही ठरवले, जमेल तितके पदार्थ करायचे. 

सर्वात पहिल्यांदा मी अगदी सोप्पा आणि कमी कष्ट लागतील असा पदार्थ करायचे ठरवले -- तो म्हणजे  शेव. 

फरसाण, शेव हे पदार्थ जास्तकरून भेळ, पाणीपुरी, मिसळ अशा चटपटीत पदार्थांबरोबर चांगले लागतात. 

तर ती शेव कशी केली याची ही  ध्वनिचित्रफीत -- (खरं सांगते - छान कुरकुरीत आणि  चवदार झाली आहे) 

**  शेव हा पदार्थ करायला सोप्पा आहे, वेळही कमी लागतो. 

** शेव करताना मी लसूण आणि ओवा वापरला आहे पण ते न वापरता केलेली शेवसुद्धा चांगलीच  लागते. 

** शेव तळताना तेल चांगले गरम करूनच तळावी अन्यथा ती मऊ होते आणि चव चांगली लागत नाहो. 

** याहून बारीक शेव हवी असेल तर आणखी बारीक भोकाची चकती वापरावी. 

**  दुसरी पद्धत :-  शेवेचे पीठ पातळ भिजवून बारीक भोकाच्या भांड्यातून किंवा गाळण्यातून कढईमधे सोडली जाते. 

** शेव थंड झाल्यावर लगेचच हवाबंद डब्यामध्ये ठेवावी. 

दिवाळी

घनदाट तमाच्या तीरी -- तेजाच्या लक्ष ओळी ||

नाजूक, मोहक ज्योती -- आसमंत उजळती |

प्रकाश सुखाचा देती -- आकाशदीप घरोघरी |

रंग रांगोळीचे खुलती -- येई आनंदा भरती |

पखरण फुलांची जणू -- मीलन रंग-गंधांचे |

हास्याचा नाद भरे -- घराघरातून, मनामनातून |

वर्षा सुख-समृद्धीची -- करी आपुल्या जीवनी |

दुःख, दैन्य दूर सारे -- ही दिवाळी, ही दिवाळी |

तर अशी ही दिवाळी. दिवाळी म्हणल्यावर आठवतात त्या असंख्य मातीच्या पणत्या, दारावर झुलणारे आकाश कंदील, फुलापानांच्या तोरणाने सजलेली प्रवेशद्वारे , दारासमोरच्या रंगीत रांगोळ्या, फटाक्यांचा आवाज आणि धूर आणि अर्थातच दिवाळीचा फराळ. संपूर्ण भारतात हा दीपोत्सव साजरा होत असतो. अंधारात लखलखणाऱ्या पणत्या आणि आकाशकंदिलांनी आसमंत उजळलेला असतो. 

वसुबारस हा दिवाळीचा पहिला दिवस, त्या दिवशी सवत्सधेनूचे पूजन करण्याची प्रथा आहे. दिवाळीची सांगता तुळशीविवाहाने होते. वसुबारसचा दिवस म्हणजे द्वादशी त्याच्या दुसऱ्या दिवशी साजरी होते धनत्रयोदशी किंवा धनतेरस. धनत्रयोदशीच्या दिवशी वैद्यराज धन्वंतरीची पूजा करून उत्तम आरोग्य लाभावे यासाठी प्रार्थना केली जाते. त्यानंतर येते ती नरकचतुर्दशी . भगवान श्रीकृष्णांनी समस्त पृथ्वीवासीयांना छळणाऱ्या नरकासुराचा वध केला तो हा दिवस. दुष्ट शक्तीचा विनाश होऊन सत्प्रवृत्तींचा विजय झाला अशी श्रद्धा आहे. नरकचतुर्दशी नंतरचा दिवस लक्ष्मीपूजनाचा. धनधान्याची समृद्धी यावी म्हणून लक्ष्मीदेवीची पूजन केले जाते. त्यानंतर येते ती बलिप्रतिपदा -- भगवान विष्णूंनी, वामनावतार धारण करून त्रिखंडाचे राज्य जिंकून तिन्ही लोकीचे स्वामित्व मिरविणाऱ्या बळीची पाताळलोकामधे पाठवणी केली, तो हा दिवस. हाच दिवस दिवाळी पाडवा म्हणून साजरा केला जातो. पाडव्याच्या दिवशी पत्नी पतीचे औक्षण करून त्याचे आयुष्यमान वृद्धिंगत व्हावे अशी प्रार्थना करते. घरातील लहानथोरांचे संगोपन आणि सेवा करणाऱ्या गृहलक्ष्मीला म्हणजे पत्नीला पतीने काही भेटवस्तू देण्याची प्रथा आहे. त्यानंतरचा दिवस भाऊबीजेचा, त्याला यमद्वितीया असेही म्हणतात. हा दिवस बंधू भगिनींचा दिवस असतो. बहीण तिच्या भावाचे औक्षण करून त्याला दीर्घायुष्य प्राप्त व्हावे अशी प्रार्थना करते आणि भाऊ त्याच्या बहिणीला ओवाळणी देत असतो. दिवाळीची सांगता तुळशी विवाहाने होते. या दिवशी तुळशीचे पूजन केले जाते. 

असतो माsसद्गमय । तमसो माsज्योतिर्गमय ।

अर्थ: - सत्याचा साक्षात्कार होताच असत्याचा विलय होतो (आणि त्याचप्रमाणे) ज्योतीचा प्रकाश पसरताच  अंधार पराभूत होतो (नाहीसा होतो). 

असे आपल्या दृष्ट्या पूर्वजांनी सांगितले आहे. दिवाळीच्या सर्व प्रथा हाच संदेश प्रसारित करीत असतात

दिवाळीचे दिवस आणि त्यांच्या अनेक कथा आहेत, प्रत्येक दिवसाचे वेगळे महत्वही आहे. वाईटावर, चांगुलपणाचा विजय हा संदेश मात्र यातून नक्कीच मिळत असतो. दिवाळीच्या दिवसांमध्ये जशी घरादाराची सफाई, रंगरंगोटी करतात तशीच मनातली किल्मिषे झटकून टाकायची असतात. निराशेचा अंध:कार दूर सारून आशेचा दीप उजळायचा असतो. दुःख, दैन्य, अनारोग्य यांचा पराभव करण्यासाठी नव्या जोमाने प्रयत्न करायचे असतात.  वाईटातून चांगले घडवायचा निश्चय करणे हीच खरी दिवाळी. 

शुभ दीपावली !!! 

***

जुन्या कापडांच्या नवीन वस्तू

कपडे शिवायला शिकत असताना सुई, दोरे, कात्री इत्यादी साधनांशी नव्याने परिचय झाला होता. त्या आधी अगदी जरूरीपुरता त्या साधनांचा वापर मी करीत होते, पण आता त्या माझ्याकरता आवश्यक वस्तू झाल्या होत्या. 

इथल्या (सिंगापूरमधील) ग्रंथालयामध्ये मला एक पुस्तक मिळाले, त्यामध्ये कापडांचे विविध प्रकार कोणते? आणि कपडे किंवा इतर कापडी वस्तू शिवण्यासाठी कापड कसे निवडायचे या विषयी माहिती दिलेली होती. तसेच कपडे किंवा कापडी वस्तू तयार करताना आरेखन कसे करायचे? कापड कापायचे कसे? इत्यादी माहिती होती.

दुसरे एक पुस्तक होते त्यात बिघडलेले कपडे दुरुस्त कसे करायचे किंवा जुन्या कपड्यातून नवीन कपडा कसा तयार करायचा इत्यादी माहिती होती. आणि घरगुती वापराच्या वस्तू तयार कशा करायच्या या बद्दल माहिती देणारी तर अनेक पुस्तके तिथे होती. 

अर्थात पुस्तके वाचून कपडे शिवता येत नाहीत, त्यासाठी सरावच पाहिजे. मलातर शिवणमशीन कसे वापरायचे इथपासून सारे शिकायचे होते. हळूहळू ते जमायला लागले आणि मग कापडाचा आणखी काय आणि कसा उपयोग करता येऊ शकेल तेही सुचायला, समजायला लागले होते. 

मी माझ्याकडे असलेले कापड शक्यतो टाकून देत नाही. अगदीच जीर्ण झालेले असेल, खूप वापरले गेले असेल तर टाकून देते (इथे ठेवलेल्या रिसायकल बीन मध्ये टाकते, कचऱ्यामध्ये नाही). काही कापडे अशी असतात उदा. नायलॉन किंवा पॉलिएस्टर वगैरे, त्यांचा कापडी वस्तूंकरता फारसा वापर करता येत नाही त्यामुळे त्यांचाही उपयोग नसतो. पण बाकी कापड जे फार वापरलेले नाही किंवा जवळपास नवीनच आहे (काही तर एकदाही न वापरलेले) अशी कापडे मी व्यवस्थित कापून ठेवते, त्याचा उपयोग मला नंतर करता येतो. 

मी तयार केलेल्या काही वस्तूंबद्दल माहिती देणारी ध्वनिचित्रफीत मी तयार केली आहे (अजून ते तंत्र मला नीट आत्मसात झालेले नाहीये, प्रयोग चालू आहेत ) 

कोजागरी पौर्णिमा

कोजागरी पौर्णिमा म्हणजेच शरद पौर्णिमा . शारद ऋतूची सुरुवात झालेली असते, थंडीची चाहूल लागलेली असते. हवेमध्ये उष्मा नसतो आणि हवा फार थंडही नसते, एकंदरीत हवामान आल्हाददायक असते. आणि अशा ऋतूमधील पौर्णिमा म्हणजे पर्वणीच. पूर्णचंद्राच्या साक्षीने प्रियजनांच्या सोबतीमध्ये काही आनंदाचे क्षण व्यतीत करण्यासाठी कोजागरी पौर्णिमेचे निमित्त मिळते. 

कोजागरी पौर्णिमा सगळेजण वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरी करीत असतात आणि त्यात दोन एकसमा न मुख्य घटक असतात -- एक म्हणजे रात्री उशीरापर्यंत नातेवाईक आणि मित्रमंडळीच्या समवेत जागरण आणि आटीव, सुमधुर केशरी दूध. कोजागरीसाठीचे हे खास दूध करण्याच्या पद्धती वेगळ्या असतील, आजकाल दुधाचा मसाला बाजारात देखील उपलब्ध असतो. चंद्रप्रकाशामध्ये केशरी दुधाची गोडी काही न्यारीच असते. 

कोजागरी पौर्णिमेच्या दिवशी देवी लक्ष्मी पृथ्वीतलावर विहार करण्याकरता आलेली असते. संचार करीत असताना ती विचारते "को ss जागर्ति?" म्हणजे (रात्रीच्या या प्रहरी) कोण जागृत आहे? आणि जे कोणी जागृत असतील त्यांना लक्ष्मीचा कृपाप्रसाद प्राप्तं होतो. आजच्या पौणिमेला सर्वांच्या मस्तकी लक्ष्मीचा वरदहस्त राहो ही शुभकामना!

लोकर आणि सुया

लोकर आणि सुयांची ओळख शालेय जीवनात झालेली होती. थोडेफार विणकाम त्या काळात केले होते ... किंवा करायला लागले होते म्हणा ना.  ठरलेल्या काळात नेमून दिलेले विणकाम पूर्ण करून ते बाईंना नेऊन दाखवणे हे फारच अवघड काम वाटत असे त्यावेळेस.  

इथे सिंगापूरमध्ये आल्यावर मी आधी शिवणकाम करायला सुरुवात केली होती आणि मला ते बऱ्यापैकी  जमायला लागले होते. त्यानंतर उरलेल्या कापडाच्या किंवा वाया गेलेल्या कपड्यामधील कापडाच्या विविध वस्तू  तयार करायला सुरुवात केली होती. अशा वस्तूंचा मला उपयोग करता येत होता हे एक समाधान होते. 

त्यानंतर काही काळ असे झाले  की मला शिवणकाम करणे अवघडच झाले होते. आधी माझे शिवणमशीन नादुरुस्त झाले. मी मशीन दुरुस्त करणाऱ्याचे पत्ते शोधले, तिथे कळले दुरुस्तीला बराच खर्च येईल, नादुरुस्त भाग बदलावे लागतील आणि इतके करून ते पाहिल्याइतके चांगले होईलच अशी खात्री नाही. त्यापेक्षा आणखी थोडे पैसे खर्च केले  तर नवीनच मशीन विकत घेता येईल. पण मी ते थोडे लांबणीवर टाकले कारण माझी एका मागून दुसरे अशी चालू असलेली आजारपणं. माझ्या प्रकृती अस्वास्थ्याच्या कारणाने मला रोजची कामे करणे सुद्धा शक्य होत नव्हते. फार उठबस न करता, शक्यतो एकाजागी बसून करता येईल असे काहीतरी मला हवे होते. वाचनाचा एक पर्याय होता पण त्यात सुद्धा अडचण होती. चष्मा बदलला, नवीन करून घेतला, वाचनासाठी म्हणून वेगळा चष्मा केला तरी मला वाचन करणे शक्यच होत नव्हते. एकतर नीट दिसत नव्हते आणि डोके आणि डोळे दुखायला लागत असत मग वाचनच काय काहीही करणे मला अशक्य होऊन जाई, 

स्वस्थ बसून राहणे माझ्या स्वभावाला मानवात नाही, मग मी लोकर आणि सुयांची खरेदी केली. आंतरजाल हे खरोखर मानवजातीला लाभलेले वरदान आहे असे माझ्या पुन्हाएकदा लक्षात आले. सुया हातात कशा धरायच्या? त्यात लोकर कशी गुंफायची? मग साखळीचे टाके -- असे सारे काही शिकविणाऱ्या शिक्षिका मला आंतरजालावर सापडल्या. सुरुवातीला मला विणकाम करणे जरा कंटाळवाणे वाटत होते पण इलाज नव्हता कारण ते नाही तर दिवसेंदिवस विपश्यना करणे हाच पर्याय मला उपलब्ध होता. पण हळूहळू जसे मला ते थोडेफार जमू लागले आणि माझा कंटाळा कमी होऊ लागला. 

त्यांनतर मला माझ्या आईच्या आजारपणामुळे जवळपास तीन महिने पुण्यामध्ये राहावे लागले आणि तिथून आल्यावर माझे आजारपण सुरु झाले ते अनेक महिने चालले होते, खरे तर जवळपास दोन वर्षे. नेहमी डॉक्टरकडे जायचे, तपासण्या करून घ्यायच्या, औषधे आणायची ती आठवणीने घ्यायची असाच माझा दिनक्रम झालेला होता. त्यामुळे लोकर, रेशीम, कापड सारे काही कपाटात बंद पडून होते. अजूनही मी त्यातून पूर्ण सावरलेली नाहीये आणि नवीन व्याधी मागे लागल्या आहेत. पण आता मी माझे ते जुने उद्योग परत नव्याने सुरु करायचे ठरवले आहे ... बहुतेक सारे काही पुन्हा नव्याने शिकावे लागेल असे वाटते आहे. बघूया काय, कसे आणि किती जमते ते? 

माझ्या त्या उपक्रमाची ध्वनिचित्रफीत मी तयार केलेली आहे, नुसते वर्णन करण्यापेक्षा प्रत्यक्ष दाखवलेले चांगले, नाही का? 

मी केलेल्या विणकामाचे काही नमुने -