पावभाजी

पावभाजी हा काही पारंपारीक पदार्थ नाहीये बरं  का.  याचा उगम काय? कोणी केला? कधी झाला?  पाहिल्यांदा तो कोणी तयार केला? हे काही माहिती नाही. परंतु अगदी थोड्या कालावधीमध्ये तो अतिशय लोकप्रिय झाला. माझ्या घरी तो सर्वानाच आवडतो. माझा मुलगा, निषाद लहान होता तेव्हा बाहेर कुठे उपाहारगृहांमध्ये आम्ही गेलो असू तेव्हा त्याला हमखास पावभाजीच हवी असायची.  त्याच्या वाढदिवसाच्या दिवशी त्याची मित्रमंडळी यायची तेव्हा पावभाजी असेल तर सारेजण खूश असायचे. 

तर अशी ही पावभाजी ... लहान थोर साऱ्यांनाच आवडणारी. पुण्यामध्ये प्रसिद्ध असलेला तळ्यातला गणपती आहे. आधी तिथे मोट्ठे तळे होते आणि मधोमध गणपतीचे मंदिर होते. ब्रिटिशांच्या राजवटीमध्ये त्या तळ्यामध्ये भराव टाकून बुजवले गेले आणि तिथे विस्तीर्ण अशी बाग तयार करण्यात आली ती म्हणजेच सारसबाग  अशी कथा मी ऐकली आहे.  इतिहास काही का असेना पण त्या बागेत आम्ही बऱ्याचवेळा जात असू , एखाद्या रविवारी किंवा उन्हाळ्याच्या सुट्टीत  वगैरे.  पूर्वी तिथे फक्त भेळ, पाणीपुरी, खारेदाणे इतकेच पदार्थ असायचे ... आता तिथे चौपाटीच झाली आहे. नंतर कधीतरी पावभाजी मिळायला लागली. त्यावेळेस पाच सहा रुपये इतकीच किंमत होती आता त्याच्या दसपट झाली आहे, किंमत आणि लोकप्रियता दोन्हीही. 

चटकदार, चमचमीत आणि मसालेदार पावभाजी चवीला चांगली असते आणि आरोग्यासाठी फार घातक नाही. त्यात वापरले जाणारे घटक हे आपल्या स्वयंपाकात नेहमी वापरले जाणारे असेच आहेत. कांदे, बटाटे, फुलकोबी, ढोबळी मिरची, आले, लसूण.  फक्त पाव आणि बटर जरा परकीय पाहूणे पण आता फारसे अनोळखी नसलेले  असेच. 

आज मी पावभाजी केली होती... बऱ्याचदिवसांनी.  मग वाटले सांगावे ती कशी केली ते? 

यात वापरलेला पाव मी विकत आणला आहे, काही जण तो स्वतः घरीदेखील बनवतात, पण माझ्याकडे काही ओव्हन नाही. 

नुसते लिहून सांगण्याऐवजी दृकश्राव्य साधन मला प्रभावी वाटते म्हणून मी ध्वनिचित्रफीत तयार केलेली आहे. 

भाजीसाठी लागणारे साहित्य :-  

*** या पाककृतीसाठी वापरलेल्या भाज्या नीट निवडून स्वच्छ धुवून वापराव्यात. 

*** मसाले आणि मीठाचे प्रमाण तुमच्या आवडीप्रमाणे ठरवून घ्यावे. 

***  भाजी तयार करताना तेल जरा जास्त वापरावे, तरच भाजीचा स्वाद चांगला वाटतो. 

*** शक्यतो कृत्रीम रंग वापरू नये कारण तसे रंग आरोग्यास हानिकारक असतात. 

*** रंग वापरणारच असाल तर अगदी थोडा म्हणजे छोटा पाव चमचाभरापेक्षाही कमीच वापरावा, तेव्हढा पुरेसा होतो.    

भाजीची कृती :- 

*** भाजी करताना पसरट आकाराचे पॅन  किंवा कढई वापरावी, खोलगट भांडे वापरू नये. 

*** कांद्याची पेस्ट तेलावर चांगली परतून घ्यावी  नाहीतर चव चांगली येत नाही. 

*** आले आणि लसूण वापरताना प्रमाणाची काळजी घ्यायला पाहिजे नाहीतर भाजीचा स्वाद उग्र होतो. 

*** भाजी पूर्ण शिजत आल्यावर शेवटी मीठ आणि तिखट मिसळावे. 

*** पाव आधीपासूनभाजून ठेऊ नयेत, ऐनवेळी भाजावेत. बटर लावून भाजलेले पाव चवीला जास्त चांगले लागतात. 

कापडी वस्तू (१)

सुरुवातीला मला स्वतःचे कपडे शिवता यावेत आणि बिघडलेले कपडे दुरुस्त करता यावेत हाच एकमेव उद्देश होता. थोड्याफार सरावाने  मला ते जमायला लागले होते.  

शिवण मशीन कसे वावरायचे याचे तंत्र जमायला लागले होते.  पूर्वी आईच्या घरी जे मशीन होते ते जुन्या पद्धतीचे पायमशीन होते. मशीनच्या खाली एक चौकोनी भाग असायचा त्यावर पाय ठेवून ते चालवायला लागत असे आणि उजव्या बाजूला एक चक्र असे मशीनला जोडलेले, ते हाताने फिरवायला लागत असे. त्यात एकाच पद्धतीची सरळ शिवण घालणे शक्य होत असे. अजूनही काहीजण तशी मशिन्स वापरतात. परंतु आजकाल जी मशिन्स मिळतात ती वापरायला फारच सोपी आहेत.  मोटरवर चालतात त्यामुळे  वापरताना फारसा त्रास होत नाही, त्यात वेगवेगळ्या  प्रकारचे शिवणाचे टाके (स्टीचेस) आहेत, ते किती लहान मोठे पाहिजेत? किती घट्ट, सैल हवेत? किंवा दोन टाक्यात अंतर किती असावे? टाका लहान हवा की मोठा?  अशा सर्व सुविधा आहेत.  पिको करायची सोय आहे,  काज (बटण होल ) करता येते असे बरेच काही. 

अर्थात शिवण यंत्राची सारी तंत्रे समजून घेऊन वापरता येण्याकरता मला थोडा वेळ लागलाच, पण हळू हळू जमायला लागले. हातशिलाई देखील अधिक अधिक सफाईदार पद्धतीने करता येऊ लागली होती. शिलाईमशीन आणि मी असे एक विश्वच तयार झाले,  सचिन आणि निषाद दोघे सकाळी डबा घेऊन जात असत. त्यांनतर मला वेळ मोकळा असे. त्या आधी मी तो वेळ घराची स्वच्छता, चादरी, अभ्रे बदलणे दूध, भाजी इत्यादींची खरेदी अशा कारणासाठी वापरत असे. आता घराकडे जरा दुर्लक्ष करून, तो वेळ मी कापड, दोरे, सुया, कात्री या मध्ये  घालवू लागले. सुरुवातीला काही कापड वाया देखील गेले .... खरं सांगते. सुदैवाने सचिन मला त्याबद्दल काही बोलला नाही त्यामुळे मला जरा  धीर आला. 

अजूनही माझा कपड्यांचा प्रश्न तसाच होता. नवे आणलेले, शिवलेले, शिऊन घेतलेले  कपडे वाया जात होतेच (मी न शिवलेले सुद्धा) त्यात आणखी काही कापडाची भर पडू लागली. सहजा सहजी कुठली वस्तू  फेकून देणे, वाया घालवणे हे काही माझ्या कोकणस्थी स्वभावाला मान्य होणारे नव्हते. मग मी त्या कापडाचा पुनर्वापर कसा करता येईल या बद्दल प्रयोग सुरु केले आणि त्यात मला चांगले यश मिळू लागले. अनेक कापडी वस्तू  मी तयार करू लागले आणि त्या माझ्या गरजेनुसार बनवलेल्या असल्याने वापरायला अधिक चांगल्या वाटत होत्या. 

मी कापडाच्या बऱ्याच वेगवेगळ्या वस्तू तयार केलेल्या आहेत. त्यापैकी बॅग, पिशव्या, पर्सेस कशा तयार केल्या त्याबद्दलची ही  ध्वनिचित्रफीत आहे. 

कापडी पिशव्या आणि पर्सेसची ही  प्रकाशचित्रे 

धागे दोरे

कपडे शिवणे ही एक कला आहे? का शास्त्रं आहे या बद्दल वेगवेगळी मते असतील कदाचित, पण ते एक उपयोगी, जीवनावश्यक कौशल्य आहे हे नक्की. योग्य मोजमापे कशी घ्यायची? ती कापडावर कशी रेखायची आणि कापड नीट आकारात कसे कापायचे? हे जमले की शिवणकाम करणे सुलभ होते. काही वर्षांपूर्वी गरज म्हणून मी शिवणकाम करायला सुरुवात केली. गरज म्हणजे उपजीविकेसाठी नाही बरं का.. मला हवे तसेच कपडे मला वापरायला मिळावेत म्हणून. सुरुवातीला तोच एकमेव उद्देश होता .   

मनात शंका होती की मला जमेल की  नाही? कारण कपडे बेतणे, म्हणजे कापडावर आधी रेखून नंतर ते कापणे हे अवघड काम आहे असे मला वाटायचे. पण एकदा करायला सुरुवात केल्यावर हळूहळू जमायला लागले. आधी ठरवले होते कागदावर आखून, कापून पाहायचे... तसे केले पण कागद शिवता येत नसल्याने ते बरोबर आहे का नाही हे कळणे  अवघड झाले. मग मी कापडावरच प्रयोग करायचे ठरवले, सुरुवातीला थोडेफार कापड वाया गेले पण हरकत नाही. 

हे कौशल्य आत्मसात करताना मला आंतरजालावरील माहिती आणि ग्रंथालयामधील काही पुस्तकांची मदत मिळाली. तर माझ्या त्या प्रयोगांची ही कहाणी.   लेखनापेक्षा प्रत्यक्ष संवाद अधिक परिणामकारक वाटतो  म्हणून मी एक ध्वनीचित्रफीत तयार केलेली आहे.   

या फितीमध्ये मी माझ्या प्रयोगांची सुरुवात का आणि कशी केली याबद्दल सांगितले आहे. 

एकदा शिवणकाम करणे मला जमायला लागल्यावर कपड्यांव्यतिरिक्त अनेक वेगवेगळ्या कापडी  वस्तू तयार करण्याचे प्रयत्न सुरु केले.  "अपयश ही यशाची पहिली पायरी आहे "  हा अतिवापाराने जुनाट वाटणारा सुविचार माझ्या पुनः प्रत्ययास आला. काय चुकले याचे परीक्षण करून त्या चुका सुधारून मी पुन्हा पुन्हा प्रयोग करत होते आणि आता मला त्यात बऱ्यापैकी  यश मिळायला लागले आहे.

माझ्या त्या सर्व  प्रयोगांबद्दल मला सांगायचे आहेच ... ते  पुढच्या भागामध्ये. 

  

 

 

नैवेद्य (उकडीचे मोदक)

गणनायक गजवदन गणपती म्हणजे संपूर्ण महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. कैलासपती शंकर आणि आदिमाया पार्वती यांचा पुत्र महागणेश. रिद्धी, सिद्धी या त्याच्या दोघी पत्नी, मयूर वाहनावर आरूढ असलेले कार्तिकस्वामी हे गणेशाचे ज्येष्ठ भ्राता. गणनायक गजाननाचे वाहन आहे एक पिटुकला उंदीर.

गणपतीबद्दलच्या अनेक कथा आणि समजुती प्रचलित आहेत, सर्वजण त्या भक्तिभावाने ऐकतात आणि सांगतात. 

(१ )

गणपती एकदिवस त्यांचे वाहन मूषकावर आरूढ होऊन जात असताना चंद्राने पाहिले आणि त्याला हसायला आले. गणपतीने हसण्याचे कारण विचारले तेव्हा तो चेष्टेने म्हणाला तू असा महाकाय गजानन आणि तुझे वाहन म्हणजे इवलासा उंदीर.. कसे दिसते आहे ते? गणपती बाप्पा रागावले आणि त्यांनी शाप दिला, "तुला तुझ्या सौंदर्याचा इतका गर्व आहे ना? तर रोज तुझ्या मुखाचा क्षय होत जाईल आणि एकदिवस तू दिसेनासा होशील. चंद्र घाबरला, गणेशांची क्षमा मागायला लागला तेव्हा दया येऊन गणपतींनी सांगितले तू एकदिवस दिसेनासा होशील आणि दुसरी दिवसापासून तुझे मुख कलाकलाने दिसू लागेल. तेव्हापासून पौर्णिमेपासून अमावास्येपर्यंत चंद्राचा क्षय होतो आणि पौर्णिमेपर्यंत त्याचे रूप कलेकलेने प्रकट होऊ लागते. 

(२ ) 

अशी समजूत आहे की भाद्रपद महिन्यातील शुक्लपक्षातील चतुर्थीच्या दिवशी जो चंद्रदर्शन करेल त्याच्यावर खोटा आळ येईल, काहीतरी खोटा कलंक माथी येईल.

श्रीकृष्णांनी एका चतुर्थीच्या दिवशी चुकून चंद्रदर्शन घेतले, आणि त्यांच्यावर चोरीचा खोटा आळ आला होता. प्रसेनजीत राजाकडे असलेला अनमोल स्वयंमत मणी हरवला आणि त्याने आरोप केला की श्रीकृष्णानेच तो चोरला. श्रीकृष्णांनी अर्थात तो मणी शोधला आणि स्वतःवर आलेला कलंक दूर केला. अशी ती कथा 

अशा अनेक कथा, समजुती जनमानसात रूढ आहेत, अनेकजण चतुर्थीला उपवास करतात आणि चंद्रदर्शनानंतर भोजन घेतात. संकष्टी चतुर्थीच्या दिवशी व्रत करणे शुभ आणि फलदायी मानले जाते. 

बुद्धिदात्या गणपतीला नेहमी प्रथम पूजेचा मान असतो. गणपतीला विध्नहर्ता म्हणतात आणि म्हणून शुभकार्याची सुरुवात गणेशपूजनानेच केली जाते. गणपतीला जास्वंदीचे लाल फुल आणि दूर्वा प्रिय आहेत. पूजेमध्ये लाल फुल, २ १ दूर्वांची जुडी आणि २ १ मोदकांचा नैवेद्य अर्पण करण्याची प्रथा आहे. 

महाराष्ट्रामध्ये गणपतीची आठ जागृत देवस्थाने आहेत त्यांना अष्टविनायक असे संबोधले जाते. 

मोरगावचे मोरेश्वर मंदिर, सिद्धटेकचे सिद्धिविनायक मंदिर, पाली येथील बल्लाळेश्वर मंदिर, महाडचे वरदविनायक मंदिर, थेऊर येथील चिंतामणी मंदिर, लेण्याद्री येथील गिरीजात्मक गणेश मंदिर, ओझरचे विघ्नहर गणपती मंदिर आणि रांजणगाव येथील महागणपती मंदिर.

भाद्रपद महिन्यातील चतुर्थी ते चतुर्दशी या काळात गणपती बाप्पाचे पृथीतलावर वास्तव्य असते अशी श्रद्धा आहे. त्या कालावधी मध्ये घरोघरी गणपतीची प्रतिष्ठापना करतात, विधिवत पूजा करून नैवेद्य अर्पण करतात. रोज आरती करून भक्तगणांना प्रसाद दिला जातो. चतुर्दशीच्या दिवशी साग्रसंगीत पूजा, आरती, नैवेद्य आणि प्रसाद करून गणरायांना निरोप दिला जातो आणि पुढच्यावर्षी लौकर या असे आवर्जून आमंत्रण दिले जाते. 

लोकमान्य टिळकांनी पुण्यामध्ये सर्वप्रथम सार्वजनिक गणपती उत्सवाची सुरुवात होती. त्या वेळेस भारतामध्ये ब्रिटिशांची सत्ता होती आणि त्यांच्या विरुद्ध लढा उभारण्यासाठी जनसामान्यांना एकत्र आणण्याकरता ह्या उत्सवाची सुरुवात करण्यात आली होती. गणपतीच्या पूजा आणि आरतीच्या निमित्ताने लोक एकत्र जमत, त्यांच्या मनोरंजनाकरता संगीत, नाटकांचे आयोजन करण्यात येई, त्या द्वारे जनजागृती करण्यात येई. भजन, कीर्तनाच्या माध्यमातून संदेश प्रसारित करण्यात येत असत . स्वातंत्र्य प्राप्तीनांतर देखील सार्वजनिक उत्सवाची प्रथा चालू राहिली आणि आता तिला विराट स्वरूप प्राप्तं झालेले आहे. मंडपात गणेश मूर्तीची स्थापना करून विद्युत रोषणाई, देखावे इत्यादी सादर केले जातात. संगीत, नृत्य, नाटकांचे आयोजन केले जाते, निरनिराळ्या स्पर्धा घेतल्या जातात. एकंदरीत ते दहादिवस उत्सवाचे वातावरण असते. 

पुण्यामध्ये हजारो सार्वजनिक गणेश मंडळे आहेत, त्यात पाच गणपती हे मानाचे म्हणून मानले जातात. कसबा गणपती, तांबडी जोगेश्वरी ( या दोन्ही देवस्थानाची स्थापना स्वतः शिवाजी महाराज आणि मातोश्री जिजाबाई यांनी केली असा इतिहास आहे) तुळशीबाग गणपती (पेशव्यांचे सरदार तुळशीबागवाले यांचा वाडा आहे आणि तिथे श्रीरामाचे मंदिर आहे ) मंडई गणपती मंडळाची स्थापना शंभर वर्षांपूर्वी झाली आहे. त्या मंडळाची शारदा गणेशाची मूर्ती देखील तितकीच जुनी आहे) आणि केसरी वाडा गणपती ( लोकमान्य टिळकांचा वाडा जेथून केसरी हे वृत्तपत्र प्रकाशित केले जाते). पुण्यातील सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात या पाच मानाच्या पूजनाने होते, विसर्जनाच्या दिवशी देखील त्यांचे प्रथम विसर्जन होते. 

नैवेद्यासाठी केले जाणारे उकडीचे मोदक -- 

मोदक हा एक पारंपारिक पदार्थ आहे. काहीवेळा तळणीचे सुद्धा मोदक केले जातात पण नैवेद्यासाठी मात्र उकडीचे मोदक असणे जरुरीचे आहे. उकडीच्या मोदकावर छानसे रवाळ साजूक तूप असल्यास त्याची चव अजूनच खुलते. हा खास करून कोंकणातला पदार्थ, त्यात वापरले जाणारे प्रमुख घटक पदार्थ म्हणजे नारळ, गूळ आणि तांदूळ. अगदी साधा आणि चवदार पदार्थ आहे, त्यात तेल, मसाले इत्यादींच्या वापर केला जात नाही. पाककृतीसुद्धा तशी साधी आणि सोप्पी आहे पण अनुभवी हातांनी केलेल्या मोदकांची चव काही न्यारी असते हे मात्र खरे

                                       
  

साहित्य :- 

      🌺 उकड              🌺 सारण 

तांदुळाची पिठी, चिमूटभर मीठ आणि पाणी           ताजा खोवलेला नारळ, गूळ, लवंग,वेलचीपूड                                                                                                आणि साजूक तूप 

कृती :- 

उकड --

             

एका स्वच्छ कढईमधे पाणी घेतले 🌺  त्यात चिमूटभर मीठ घातले 🌺 पाण्याला उकळी येऊ दिली 
          

  

🌺 पाण्याला उकळी आल्यावर लगेच शेगडी बंद केली आणि  त्यात तांदुळाची पीठी  नीट मिसळून घेतली 🌺 कढईवर झाकण घालून थोडावेळ राहू दिले 🌺 नंतर हाताला सोसवेल इतके गार झाल्यावर पराती मध्ये घेऊन ती पिठी चांगली मळून घेतली आणि ओल्या फडक्याने झाकून ठेवली 🌺

सारण --

                        

🌺 कढईमधे चमचाभर तूप घेतले त्यात दोन तीन लवंगा घातल्या  🌺 तूप थोडे गरम झाल्यावर त्यात खोवलेला नारळ (ओले खोबरे) मिसळले 🌺 नारळ थोडावेळ परतून घेतला.

                

🌺 नारळामध्ये  गूळ मिसळला आणि ते मिश्रण थोडावेळ शिजू  दिले. 🌺 थोडावेळयाने गॅस शेगडी बंद करून तयार झालेल्या सारणामध्ये वेलचीची पूड मिसळली. 🌺

मोदक करण्याची कृती -

🌺 मोदक वाफेवर शिजवायचे/उकडायचे असतात. माझ्याकडे स्टेनलेस स्टीलचे पात्र आहे. ते नसल्यास एका मोठ्या पातेल्यात रोवळी ठेवून मोदक करता येतील. 

                       

🌺 मोदक उकडण्यासाठी एका भांडयात पाणी गरम करायला ठेवले, त्याच्यावर तळाला छिद्र असलेले दुसरे पात्र ठेवले 🌺 त्यावर एक स्वच्छ आणि तलम कापड पसरले.

                      

🌺 तयार केलेल्या उकडीचा एक लहान उंडा (गोळा) करून घेतला 🌺 अंगठ्याने दाबून त्याचा खोलगट आकार तयार केला 🌺 अंगठा आणि तर्जनी मध्ये त्याची कड चिमटवून पाकळ्या तयार केल्या 

                      

🌺 अशी मोदकाची पारी तयार झाली  🌺 त्यामध्ये चमच्याने थोडेसे सारण भरून घेतले 🌺 नंतर अगदी हलक्या हाताने सर्व पाकळ्या एकत्र गोळा  करून  वरच्या बाजूने करून बंद केल्या 🌺 

 

                      

🌺 तयार झालेला मोदक मोदक पात्रामध्ये ठेवून दिला. 🌺 त्या पात्रावर  घट्ट झाकण घालून दहा ते पंधरा मिनिटे मध्यम आचेवर ठेवले 🌺 आणि आता मोदक तयार झाले आहेत.

*** मोदकाची पाककृती सोपी वाटली तरी ती यशस्वी होण्यासाठी अनुभव आणि संयमाची आवश्यकता असते. 🌺 

*** उकड जमणे थोडे अवघड असते कारण त्यात पाणी आणि पिठीचे सुयोग्य प्रमाण आणि ती उकडण्याची आणि मळण्याची वेळ हे फार महत्वाचे असते. 🌺 

*** उकड नीट जमली की मोदक उकडताना फुटत नाहीत म्हणून उकड फार महत्वाची आहे. 🌺 

*** तांदूळाची पिठी पूर्ण थंड होऊ देऊ नये, गरम असतानाच मळून घ्यावी. 🌺 

*** सारण करताना तुपामध्ये दोन तीन लवंगा घातल्याने स्वाद वाढतो. मोदकांमध्ये सारं भरताना त्या लवंगा बाजूला काढाव्यात. 🌺 

*** सारण करताना खोवलेला नारळ तुपावर किंचित परतून घेतला की छान मऊ होतो, नंतर त्यात गूळ घालून शिजवावे. सारण तयार करताना दक्षता घेणे जरुरीचे आहे, ते फार ओले रहायला  नको आणि अगदीच कोरडे सुद्धा नको. 🌺 

*** मोदक शक्यतो लहानच केलेले बरे, दिसायला आणि खाण्यासाठी ते चांगले असतात. 🌺 

*** मोदकावर साजूक तूप (किंचित पातळ केलेले )  जरूर असावे त्यामुळे मोदकाचा स्वाद चांगला होतो. 🌺 

*** मोदक करताना प्रथम जमले नाहीत, फुटले, आकार बिघडला तरी निराश होऊ नये नक्की जमेल कारण "प्रयत्नांती परमेश्वर" . 🌺 

*** मोदकाचे साचेसुद्धा मिळतात, त्याच्या साहाय्याने  केलेले मोदक सुबक आणि एकसारखे दिसतात. 🌺